La politica turca mediorientale dopo il 12 giugno: cambiamenti e continuità Hasan Kanbolat
Le evoluzioni vissute dal Medio Oriente a partire dalla seconda metà del 2010 hanno dato il via ad un’ondata di mutamenti radicali nella regione. E come è noto, la dimensione più rilevante di quest’ondata ha rigurdato le aspettative nei confronti di regimi che offrissero importanza ai diritti umani e democratici al posto di quelli antidemocratici, che si situassero al di fuori da correnti radicali e fondanti buone relazioni con la rimanente parte della comunità internazionale.
Tuttavia, rispetto alle aspettative ed agli auspici, molto spesso, gli esempi di cambiamento, non sono stati nè particolarmente morbidi nè sicuri, tant’è che le manifestazioni hanno iniziato a trasformarsi in conflitti ed in guerre civili. Mentre una normalizzazione di questo cambiamento risulterà tardiva. Del resto dopo la fine della Guerra Fredda i cambiamenti subiti dall’Europa Orientale, dalla Russia ed dai Balcani non sono certo stati facili.
Il Medio Oriente, invece, conservando di fatto pressochè immutate le questioni inerenti all’ordine costituito dopo la prima Guerra Mondiale, le porta con sè fino ai nostri giorni. I mutamenti mediorientali infatti sono stati ostacolati sia dal paradigma della Guerra Fredda, sia a causa dell’importanza che l’economia mondiale attribuisce alle fonti energetiche della regione. Per questo motivo i regimi antidemocratici, che, per quanto internamente sclerotizzati, sono sempre stati visti come stabili, sono scossi ed investiti da uno tsunami, dal quale nessun Paese si può sentire completamente escluso. L’atteggiamento e il ruolo della Turchia nel processo di trasformazione democratica del Medio Oriente, invece, acquista ogni giorno che passa una maggiore rilevanza.
Del resto essa, in linea di principio, per quanto riguarda gli esempi di Egitto e Tunisia, si è schierata molto apertamente dalla parte delle governance favorevoli alla democratizzazione ed attente alle istanze del popolo. A partire dal momento in cui il Premier Erdoğan, evidenziando una carenza di trasparenza da parte di molte nazioni, non aveva voluto un ritiro troppo evidente di Hosni Mubarak dalla scena politica. E mentre, agli inizi dei cambiamenti in Tunisia aveva opposto una certa reazione, nei casi di Yemen, Libia e Siria, al fine di scongiurare il caos della trasformazione si è mossa in maniera più cauta. Un atteggiamento di cautela, che però non le ha impedito di prendere parte alle manovre Nato in Libia.
Quindi Ankara, si è sforzata intensamente attraverso dei negoziati per mitigare la violenza degli eventi che hanno coinvolto la Siria. E nell’immediato futuro non sarà fuori luogo parlare di questi sforzi, in particolare del ruolo essenziale che la Turchia svolgerà in Siria. Volgendo invece l’attenzione alle relazioni turco-irachene, la Turchia che dal 2003 smesso di appoggiare l’occupazione del Paese, ha iniziato, a partire dal periodo successivo al 2005, a svolgere un ruolo più attivo nella sua politica interna. Le relazioni hanno iniziato ad evolversi in maniera positiva, sia attraverso l’apertura di un Consolato turco ad Arbil, sia con la visita del premier Erdoğan in questa città che attraverso i contatti instaurati con il Governo Regionale del Kurdistan. Ed al momento la Turchia, è una nazione che offre ingenti contributi allo sviluppo economico della regione curda.
Del resto in Iraq, circoscrivendo, il proprio raggio d’azione all’interno della sola comunità sunnita, non è possibile influenzare né la politica interna né quella estera del Paese. Pertanto al fine di divenire un attore maggiormente attivo, nel 2012 la Turchia, parallelamente a fondare relazioni ufficiali con i Curdi, si propone di sviluppare delle relazioni con gli arabi sciiti. Tuttavia essa, vuoi per la risoluzione delle questioni etniche che quelle religiose, nonchè economiche e territoriali, nelle sue relazioni con l’Iraq, continua ad essere altalenante: mantenendo talvolta relazioni positive e talvolta negative.
Quanto ai rapporti fra Turchia ed Israele, dopo gli eventi del 2010 che hanno coinvolto la nave Mavi Marmara,essi si sono stati compromessi in maniera seria e non ci sono segni significativi che facciano presagire una possibilità di miglioramento delle relazioni. İsraele, da parte sua sarebbe anche disposto a risarcire il danno relativo alla Flottiglia ma senza scuse, senza esprimere il proprio cordoglio. Il clima post-elettorale del 12 giugno Per quanto riguarda l’influenza delle elezioni generali turche del 12 giugno sulla politica mediorientale, in sintesi si può dire quanto segue: Innanzitutto, avendo l’Akp, che governa il Paese da 8 anni a questa parte, incrementato i propri voti, proprio la sua vittoria costituisce il segno più evidente della volontà di non mutamento dei principi basilari della politica estera turca.
Nel gennaio del 2011, durante una conferenza diplomatica svoltasi ad Ankara, con riferimento al concetto di “diplomazia visionaria” formulato dal Ministro degli Esteri Ahmet Davutoglu, è emerso che la Turchia continerà a mantenere una politica attiva verso le regioni del mondo problematiche. Oltre a ciò, nelle regioni ad alto rischio di conflittualità, si sforzerà di prevenire la degenerazione delle problematiche in crisi per mezzo di una “diplomazia preventiva”. Ed in tal senso, il Medio Oriente risulta essere centrale rispetto alla maggior parte delle questioni più rilevanti di politica estera che, a breve termine, riguardano la Turchia. Questo fatto lo si può evincere dal “discorso del balcone” pronunciato dal premier Erdoğan immediatamente dopo le elezioni. Egli infatti, ha posto l’accento su Baghdad, Damasco, Beyrut, il Cairo, Sarajevo, Baku, e Lefkosa. Infatti egli, affermando che “Oggi fino ad Istanbul ha vinto Sarajevo, fino a Izmir, ha vinto Beyrut, fino ad Ankara Damasco, fino a Diyarbakir la west bank, Gerusalemme e Gaza, ha dimostrato quanto i Balcani, il Caucaso e il Medio Oriente siano importanti per la politica estera della Turchia.
Banchi di prova importanti per la Turchia saranno il futuro del regime siriano, la probabile ingestibilità della situazione in Iraq dopo il ritiro delle truppe americane, le trasformazioni che conseguiranno alle polarizzazioni, nonchè al nuovo conflitto locale e regionale scaturente dai venti di cambiamento in Medio Oriente, quindi le tensioni e le incognite inerenti al nucleare iraniano. Peraltro non mancano questioni imminenti da annotare sull’agenda, fra cui la questione dell’equilibrio delle forze in Caucaso, così come quella della normalizzazione delle relazioni con l’Armenia, nonchè il rafforzamento dei rapporti con le Repubbliche dell’Asia Centrale. D’altra parte, è auspicabile che la Turchia perseveri nell’attuazione delle riforme necessarie per accedere alla partnership con la U.E., senza rinunciare ad una prospettiva di piena adesione e che intenda portare avanti ulteriormente relazioni stabili con gli Stati Uniti.
Ma potrà la Turchia uscente dalle elezioni generali del 12 giugno, svolgere un ruolo attivo, come prima, in Medio Oriente in un contesto spasmodico di trasformazione democratica? Essa, in principio nella regione costituisce una forza gravitazionale in fieri. E nè la disgregazione del Blocco orientale nè le trasformazioni del Medio Oriente possono scalfire la forza gravitazionale della Turchia, in quanto essa costituisce il campo gravitazionale che possiede le strutture maggiomente democratiche della regione. Non è questione di possedere il regime più opulento, più religioso oppure più autoritario. Ed in Medio Oriente, una delle ragioni più importanti che potenzialmente nella regione, hanno costituito il presupposto del campo gravitazionale della Turchia, è stato il processo di negoziati con la U.E nel 2005. Concludendo, la politica estera post-elettorale turca può essere spiegata attraverso un concetto di continuità permanente nella trasformazione. Passando verso il mantenimento di una continuità realizzata attraverso gli elementi di soft power della politica estera sviluppatisi negli ultimi anni e fondata finora sugli ideali e sulla costituzione repubblicana.
Articolo Originale in turco:
12 HAZİRAN SONRASI TÜRKİYE’NİN ORTA DOĞU POLİTİKASI: DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK
Hasan Kanbolat Ortadoğu’da 2010 yılının ikinci yarısından itibaren yaşanan gelişmeler bölgede ciddi bir değişim dalgası başlatmıştır. Bilindiği gibi, bu dalganın en önemli boyutu anti-demokratik rejimlerin yerlerini demokratik, insan haklarına önem veren, radikal akımların dışında kalan ve dünyanın geri kalanıyla iyi ilişkiler kuran rejimlerin alması yönündeki beklentidir. Ancak, pek çok örnekte değişim süreci beklendiği ve arzulandığı kadar yumuşak ve kesin olmamış, gösteriler çatışmalara ve hatta içsavaşa dönüşmeye başlamıştır. Bu değişimin bir normalleşmeye dönüşmesi geç olacaktır. Soğuk Savaş’ın bitiminden sonra Doğu Avrupa, Sovyet Coğrafyası ve Balkanlarda yaşanan değişimler de kolay olmamıştır.
Ortadoğu ise adeta Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulmuş olan düzenin sorunlarını hemen hemen aynı şekilde muhafaza ederek günümüze taşımıştır. Ortadoğu’daki değişimler, Soğuk Savaş paradigması ve bölgenin enerji kaynakları zenginliklerinin dünya ekonomisi için önemi nedeniyle engellenmiştir. Bu nedenle, yıllardır istikrarlı gibi görünen ama içten içe çürüyen anti demokratik rejimler bir dalga ile sarsılmış, neredeyse hiçbir devlet bu süreçten tam olarak muaf olamamıştır. Ortadoğu’daki demokratik dönüşüm sürecinde Türkiye’nin tutumu ve rolü ise her geçen gün daha fazla önem kazanmaktadır.
Türkiye, ilke olarak demokrasi yanlısı ve halkın taleplerine kulak veren yönetimlerin yanında olduğunu Mısır ve Tunus örneklerinde çok net ortaya koymuştur. Dünyadan pek çok ülkenin net bir tavır belirleyemediği bir dönemde Başbakan Erdoğan, Hüsnü Mübarek’in çekilmesini çok net bir şekilde istemiştir. Tunus’ta değişimin başlangıç noktasında tepkisini koyan Türkiye, Yemen, Libya ve Suriye gibi örneklerde ise değişimin kaosa dönüşmemesi için daha tedbirli davranmıştır. Bu tedbirli tutuma rağmen NATO’nun Libya Harekatı’na katılmış, Suriye ile doğrudan görüşmeler yoluyla olayların şiddetini azaltmak için yoğun çaba göstermiştir. Önümüzdeki dönemde de bu çabanın süreceğini ve Türkiye’nin özellikle Suriye’de önemli rol oynayacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Türkiye-Irak ilişkilerine baktığımız zaman ise 2003 Irak işgaline doğrudan destek vermeyen Türkiye, 2005 sonrası dönemde Irak’ın iç politikasında daha aktif bir rol oynamaya başlamıştır.
Son olarak Erbil’de Türkiye Başkonsolosluğun açılması ve Başbakan Erdoğan’ın Erbil ziyaretiyle Türkiye-Irak ve Bölgesel Kürdistan Yönetimi ile ilişkiler oldukça olumlu bir yönde gelişme göstermeye başlamıştır. Türkiye, Irak Kürt bölgesinin ekonomik olarak kalkınmasına ciddi katkılar sunan bir ülkedir. Irak’ta yalnızca Sünni gruplar üzerinden Irak’ın iç ve dış politikasını yönlendirmek mümkün değildir. Dolayısıyla, 2012 Irak’ında etkili bir aktör olmak için Türkiye’nin Kürtler resmi düzeyde ilişki kurması, Şii Araplarla ilişkilerini her düzeyde geliştirmesi ülke çıkarları açısında bir oldukça hayati bir koşul olmaya başlamıştır.
Bununla birlikte, Irak’ta hem etnik ve mezhepsel hem de ekonomik ve toprak sorunlarının çözülemeyişi Türkiye’nin Irak ile olan ilişkilerini de bazen olumlu bazen de olumsuz etkilemeye devam etmektedir. Türkiye ile İsrail arasında da 2010 yılındaki Mavi Marmara olayından sonra ciddi şekilde bozulan ilişkilerin düzelmesi olasılığına ilişkin ciddi işaretler bulunmaktadır. İsrail, Mavi Marmara’dan dolayı tazminat ödemeye razı ama özür yerine üzüntü dilemekten yana. 12 Haziran Genel Seçimleri Sonrası 12 Haziran genel seçimlerinin Türkiye’nin Ortadoğu politikasına etkileri için özetle şunlar söylenebilir: Öncelikle, seçimi son 8 yıldır ülkeyi yöneten AK Parti’nin oylarını yükselterek kazanmış olması dış politikanın ana ilkelerinde büyük bir değişim olmayacağının en temel işaretidir.
Ocak 2011’de Ankara’da yapılan Büyükelçiler Konferansı’nda Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun tanımladığı ‘vizyoner diplomasi’ kavramı çerçevesinde Türkiye dünyada sorunların bulunduğu bölgelere yönelik aktif politikasını devam ettirecektir. Buna ek olarak, sorun çıkması muhtemel bölgelerde de ‘önleyici diplomasi’ yoluyla sorunların krizlere dönüşmesinin önüne geçmeye çalışacaktır. Bu bağlamda, Türkiye’yi kısa vadede bekleyen en önemli dış politika sorunlarının çoğu Ortadoğu merkezlidir. Bu olgu, Başbakan Erdoğan’ın seçimden hemen sonraki ‘balkon konuşması’nda da görülebilir. Başbakan Erdoğan, konuşmasında Bağdat, Şam, Beyrut, Kahire, Saraybosna, Bakü, Lefkoşa’ya vurgu yapmıştır. Ayrıca “Bugün, İstanbul kadar Saraybosna, İzmir kadar Beyrut, Ankara kadar Şam, Diyarbakır kadar Batı-Şeria, Küdus, Gazze kazanmıştır” diyerek Balkanların, Kafkasya’nın ve özellikle Ortadoğu’nun Türkiye’nin dış politikasında ne kadar önemli olduğunu göstermiştir.
Suriye’deki rejimin geleceği, Irak’tan ABD askerlerinin çekilmesi sonrası oluşabilecek kontrolsüz durum, Ortadoğu’daki değişim rüzgarının yeni yerel ve bölgesel çatışma ve kutuplaşmalara dönüşüp dönüşmeyeceği ve İran’ın nükleer programı konusundaki belirsizlik ve gerginlikler Türkiye için ciddi sınavlar olacaktır. Bu konuların yanı sıra Kafkasya’daki güç dengesi, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin düzeltilmesi, Orta Asya Cumhuriyetleri ile ilişkilerin güçlendirilmesi gibi konular da önünümüzdeki dönemde gündeme gelebilecek alanlardır.
Buna karşılık, Türkiye’nin AB üyesi olmak için gerekli reformları devam ettireceği, AB’ye tam üyelik perspektifinden vazgeçmediği ve ABD ile ilişkileri istikrarlı ve daha ileri boyutlara taşımak isteyeceği söylenebilir. Sonuç 12 Haziran genel seçimlerini bitiren Türkiye, demokratik dönüşüm sancıları içindeki Ortadoğu’da eskisi gibi aktif rol oynayabilecek mi? Değişimin yeni koşullarına uyabilecek mi? Türkiye, Ortadoğu başta olmak üzere bölgede bir çekim gücüdür. Doğu Bloku’nun dağılması gibi Ortadoğu’nun da değişmesi Türkiye’nin çekim gücü olmasını azaltmaz.
Çünkü, Türkiye bölgesine göre daha demokratik yapısıyla çekim alanı oluşturmaktadır. Daha zengin, daha dindar veya daha otoriter rejime sahip olduğundan değil. Ortadoğu başta olmak üzere bölgede Türkiye’nin çekim alanı olmasının en önemli nedenlerinden birisi de Türkiye’nin 2005 yılında AB ile müzakere sürecine başlamasıdır. Türkiye, AB ile bütünleştikçe Ortadoğu başta olmak üzere bölge Türkiye’ye daha çok yaklaşmaktadır. Sonuç olarak, Türkiye’nin seçim sonrası dış politikası değişimden çok süreklilik kavramıyla açıklanabilir. Son yıllarda geliştirilmiş olan kavramların ve cumhuriyetin kurulmasından bu yana korunan dış politika ilkelerinin yumuşak güç araçlarıyla devam ettirileceği bir dönem geçirilecektir.
